"Wyzwolenie" Stanisława Wyspiańskiego

Z dziełem Stanisława Wyspiańskiego zmierzyła się Agata Duda-Gracz.

  
Tekst "Wyzwolenia" powstał w 1902, wydany został w styczniu 1903 roku, w lutym odbyła się premiera. Po wystawieniu „Wesela” w 1901 roku Wyspiański otrzymał wieniec z liczbą 44, która miała być symbolem czwartego wieszcza. Na to wyraźne zamówienie publiczności odpowiedział Wyspiański „Wyzwoleniem”, którego głównym bohaterem uczynił Konrada, postać z „Dziadów” Adama Mickiewicza. Akcja utworu od początku do końca rozgrywa się na scenie teatru krakowskiego. 

Agata Duda-Gracz sięga nie tylko po dramat Wyspiańskiego, ale mierzy się z jego teatralną legendą. Zaproszenie do współpracy przyjęli legendarni współpracownicy Konrada Swinarskiego – Jerzy Trela, pamiętny Konrad i Anna Polony – legendarna Muza z inscenizacji w Starym Teatrze. W nowym słuchowisku partnerować im będą artyści z innych ważnych krakowskich scen: od Teatru im. Słowackiego, przez Teatr Ludowy po Teatr Bagatela.  

"W radiowej wersji "Wyzwolenia" chciałabym się zmierzyć z  problemem jaki mamy z czasem. To jest ten sam Konrad tylko po 42 latach. To jest ktoś, kogo wszyscy znają i poważają, ale chcą, żeby mówił krócej. Mówi za długo, niepotrzebnie i nie na temat. Jego rozpala ten sam ogień co kiedyś, tylko czas minął, jest inny kontekst i inny adresat" - mówi reżyserka. 

Agata Duda-Gracz jest reżyserką, ale także scenografką, absolwentką krakowskiej PWST z 2003 roku, ukończyła też historię sztuki na UJ. Jednym z głównych motywów, jakie podejmuje w swoim teatrze jest konfrontacja mitu z rzeczywistością oraz badanie relacji pomiędzy sacrum a profanum. Jak napisał o reżyserce Jacek Sieradzki „Niedoceniana kreatorka jednego z najbardziej wyrazistych i łatwo odróżnialnych języków scenicznych w polskim teatrze". – Sama pisze teksty, reżyseruje, a  przede wszystkim wkłada swe opowieści w sugestywny obraz, z jednej strony operujący »realnością niższej rangi« jak by powiedział Kantor, z drugiej nasycony specyficzną czułością”. 

"Wyzwolenie" to mój radiowy debiut. Bardzo jestem ciekawa tego doświadczenia. Wiem, że wszystkie rzeczy, na które składa się teatr: obraz, plastyka, dynamika - wszystko jest tutaj w głosie aktora" - dodaje Agata Duda-Gracz.

O tekście "Wyzwolenia"

"Wyzwolenie jest, obok Wesela, dramatem, który spośród utworów Wyspiańskiego obrósł największą ilością komentarzy i analiz często kontrowersyjnych, czasem wręcz ze sobą sprzecznych – pisał w 1976 roku Jan Kłosowicz. Od dawna też zwracano uwagę na bardzo specyficzny sposób, w jaki Wyspiański prowadzi w Wyzwoleniu walkę z tradycją romantyczną, przede wszystkim z Mickiewiczem, sam jednocześnie przejmując narzucony sobie przez tę tradycję schemat pojmowania własnej roli - pisarza - jako "wieszcza".

Podobnie też, poza nielicznymi wypowiedziami krytyków i pisarzy uważających niechlujstwo językowe i niedbałość poetycką za cnotę, wszyscy zgodnie uważali "Wyzwolenie" za dramat nierówny, obok partii znakomitych posiadający fragmenty zatrącające o grafomanię, a w warstwie filozoficznej zaskakująco płytkie. 

Szczególnie znamienne były pod tym względem spektakle Konrada Swinarskiego (uznane powszechnie za największe osiągnięcia naszego teatru w ciągu ostatnich lat), który wystawił najpierw "Dziady", a potem "Wyzwolenie", podkreślając zarówno znaczenie tradycji romantycznej, jak również wagę sporu toczonego przez Wyspiańskiego z Mickiewiczem i Krasińskim - w ramach tej tradycji. Zachowując wszelkie proporcje, można powiedzieć, że to, co w oparciu o polską dramaturgię romantyczną i modernistyczną (od "Nie-Boskiej" i "Fantazego", po "Dziady" i "Wyzwolenie") zrobił Swinarski, stanowi odpowiednik tego, czego dokonał wobec tradycji romantyzmu niemieckiego nietzscheanizmu (oczywiście w jego faszystowskim wydaniu) i ekspresjonizmu - Brecht". 
Z komentarza Leona Schillera, za Encyklopedią Polskiego Dramatu: „Teatr Miejski w Krakowie zapowiedział na sobotę 28 lutego 1903 r. premierę nowego dramatu w trzech aktach Stanisława Wyspiańskiego pt. "Wyzwolenie". Afisz lakonicznie wyjaśniał: Rzecz dzieje się na scenie teatru krakowskiego. I zaprawdę oczom premierowej publiczności dziwny przedstawił się widok. Gdy podniosła się kurtyna, ukazała się pusta scena krakowskiego teatru, tak jak wygląda ona przed rozpoczęciem spektaklu, pogrążona w ciemnościach, bo "jeszcze gazu i lamp nie świecono". Scena pusta, jest w niej tylko paru robotników, którzy "głowy wsparli strudzone" i siedzą w milczeniu "pod ścianą, gdzie kulisy składano", cierpliwie czekając na przybycie tych, którzy ich wezwą do codziennej pracy. Ale "choć kurtyny zaklęte, widowisko zaczęte", bo wszedł Konrad, bohater Mickiewiczowskich "Dziadów", (...) którego Wyspiański świeżo odczytał, przemyślał i przetworzył, obdarzając nowym życiem, przepuszczając jego problem przez pryzmat własnego intelektu, aby wreszcie rozwiązać niepokojącą umysły Polaków zagadkę na swój sposób i własną sztuką na scenie Myśli Narodowej, z której, jak Szekspir w "Hamlecie", jak Mickiewicz w "Dziadach", uczynił zwierciadło własnego życia; i to tak, że czyny bohatera, występującego w tragedii, będące czynami Wyspiańskiego, katastrofa, którą ściągnął, spadnie na Wyspiańskiego, a wyzwolenie Konrada będzie wyzwoleniem Wyspiańskiego.


Sceny z „Wyzwolenia” Stanisława Wyspiańskiego
Scenariusz, reżyseria: Agata Duda-Gracz
Muzyka: Wojciech Krzak
Premiera 24 lutego, 
studio im. Romany Bobrowskiej, Radio Kraków
OSOBY:
Anna Polony - MUZA, WRÓŻKA
Jerzy Trela - KONRAD
Maja Kleszcz - CHÓR, HARFIARKA, GENIUSZ
Piotr Pilitowski – MÓWCA, STARZEC, MASKA 11, 19, REDAKTOR, 
 GŁOS I, AKTOR II 
Małgorzata Kochan - PREZES, CÓRKA I, MASKA 3, 17, AKTOR IV
Aldona Grochal - DIDASKALIA, CÓRKA II
Feliks Szajnert - HOŁYSZ, OJCIEC, MASKA 10, 14, STARY AKTOR
Tomasz Wysocki – CHÓR, KARMAZYN, PRYMAS, ECHO, MASKA 5, 8, 12, AKTOR III
Krzysztof Wrona - REŻYSER, KAZNODZIEJA, SYN, MASKA 9, 18
Cezary Studniak - CHÓR, SAMOTNIK, MASKA 2, REKWIZYTOR 
Marek Kałużyński - PRZEWODNIK, MASKA 1,4,15, GŁOS II, AKTOR I