Wielki wojownik o jutro – Maurycy Mochnacki

Wszędy z trzaskiem zamykano sklepy, domy. Latarnie pogasły. Jedna część mieszkańców kryła się przed rozruchem, którego wypadki mogły być tak wątpliwe; druga patrzyła nań z okien, z góry. Śmielsi, ciekawsi wybiegali na ulice i zbierali tysiące bajecznych wieści. W ogóle jednak miasto obróciło się zaraz w pustynię; tylko lud prosty rzemieślnicy, szewcy, krawcy, kowale, ślusarze od razu o co rzecz idzie zrozumieli. Na Starem Mieście pośród tradycji 94 roku, na tym samym klasycznym bruku, gdzie za Kościuszki tylu zdrajców wisiało - Ksawery Bronikowski, Józef Kozłowski, Włodzimierz Kormański, Anastazy Dunin, Dembiński , Żukowski i ja oczekiwaliśmy sygnału do działania, z tą samą niecierpliwością, która dręczyła spiskowych na wszystkich innych punktach stolicy. Godzina siódma już wybiła a nie było końca próżnemu oczekiwaniu. Bronikowski poszedł na zwiady ku Nowemu Światu[…] Coraz niespokojniejsi o los powstania, usłyszawszy zdala głos bębna, wychodzimy na rynek, krzycząc „ do broni, do broni! " Właśnie nadciągały dwie kompanje 8-ego linjowego z pobliskich koszar. Jeden z oficerów zapytany przez nas: „czy czas już działać?” odpowiedział z udanem zdziwieniem: - „o jakiem działaniu panowie mówicie? My tu jesteśmy – dodał – bo to jest nasz plac alarmowy”. Ta odpowiedź pokazująca wygórowaną ostrożność miała swe słuszne powody, bo jeśliby się rewolucja nie udała, mniej skompromitowani oficerowie mieli zawsze w rezerwie ów rozkaz parolowy, który ich wyjście z koszar usprawiedliwiał przed w. księciem.

Po chwili jednak krzyki z Podwala, z Piwnej ulicy i widok żołnierzy zwabiły na rynek mnóstwo mieszkańców Starego Miasta. Przemawialiśmy do nich jakeśmy mogli. Gdy się zebrały cokolwiek większe tłumy, ruszyliśmy z nimi przez ulice Senatorską i Miodową ku arsenałowi. Obydwie kompanje postępowały za nami. Na Senatorskiej zatrzymały się i zajęły dziedziniec Prymasowskiego pałacu. O paręset kroków od arsenału na ulicy Długiej już była wielka masa; coraz więcej łączyło się ludzi z kolumną, którąśmy przyprowadzili ze Starego Miasta; wszędzie brzmiały rewolucyjne odgłosy. W tym właśnie momencie nasi dali ognia pod arsenałem do nacierającej gwardji Wołyńskiej. Wrażenie tych pierwszych strzałów było tak silne, że co tylko przybyło z nami, co nadeszło z Podwala i z Nowego Miasta, pierzchło w mgnieniu oka i nie wiem gdzie się podziało, tak, że tylko sami spiskowcy zostali na ulicy. […] Ten chwilowy popłoch przeszedł, myśmy znowu pobiegli na Stare Miasto i lud znowu zaczął się gromadzić, rozszerzając z pierwszego przerażenia wieść, „że Moskale naszych wycinają „ - co niemało pomogło do podburzenia pospólstwa, ugrupowania go w różnych punktach stolicy i ściągnięcia z najodleglejszych przedmieść ku środkowi …”

Maurycy Mochnacki „ Noc 29 listopada r. 1830” - fragment

„ Analizując działania Mochnackiego, możemy w nim widzieć artystę, publicystę, polityka, ale określenia te pojedynczo wzięte, rzeczywistości zupełnie nie odpowiadają, są tylko uogólnieniami tych jego właściwości, które w danych warunkach najsilniej wystąpiły, bo Mochnacki jest zawsze cały, zawsze się cała jego przejawia natura. W niej zaś leży siła siła i urok, jaki z dzieł jego wieje i jaki z niego samego wiać musiał na niektórych…[…] Nie mógł większej rzeczy uczynić, nie mógł bardziej dusz podnieść, jak opowiadając Emigracyji walki, po których jeszcze krwią kurzyły jej rany, i to w ten sposób jak je opowiedział […]  To też nie dziwota, że książka o Powstaniu Narodu Polskiego stała się ewangelią całej Emigracyi, że wyrywali ją sobie z rąk wszyscy […]  Skoro ją napisał , mógł już mimo argumentów, jakie jego przeciwnicy w przeszłości znajdowali, kusić się o to aby na czele Emigracyi, jeśli nie formalnie, to moralnie stanąć i drogi jej wskazywać.

Dwa najważniejsze wskazania były, które uczynił. Jedno natury polityczno – taktycznej, aby Emigracya z konspiracyą wszelką zerwała, a otwarcie wyznała co czynić zamierza, do czego się gotuje, drugie natury zasadniczej, aby plany budowała na sile polskiego narodu, a nie na nadziejach na obcą pomoc, czy to rządów czy to ludów.

„Niczyjej pomocy nie odrzucamy, ale w niczyją pomoc nie wierzymy”

Przez to jedno silne jak maczugi uderzenie, przez to jedno lapidarne zadanie wchodzi Mochnacki do historyi polskiej myśli politycznej, bo ją obmył źródlaną wodą z gorączki złudzeń i łatwowierności, bo ją skierował na właściwe tory, z których jej nigdy bezkarnie schodzić nie było wolno …"

Stanisław Szpotański „Mochnacki. Profil historyczny ” , Kraków 1910 - fragment