Józef Keller, przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. / Fot. AIPN, fragment okładki książki „ Józef Keller – ksiądz, profesor, donosiciel, apostata, marksistowski religioznawca. Przypadek tajnego współpracownika ps. Ostrożny / Adam Piotrowski".
Badania nad działalnością aparatu bezpieczeństwa w Polsce „ludowej” systematycznie się rozwijają. Powstaje wiele różnych publikacji na temat teorii pracy operacyjnej, metod działania UB/SB oraz inwigilacji poszczególnych środowisk społecznych i zawodowych. Duża część z nich dotyczy rozpracowywania Kościoła katolickiego , mniejszość natomiast – analogicznych działań wobec instytucji naukowych, takich jak uniwersytety czy instytuty Polskiej Akademii Nauk. Niniejsza edycja źródłowa stanowi połączenie obu tych rodzajów prac, gdyż skupia się na postaci Józefa Kellera – duchownego diecezji łódzkiej, wykładowcy i profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, informatora/tajnego współpracownika o pseudonimach: „Ostrożny”/„Adam Piotrowski”, będącego jednocześnie kościelnym apostatą (od 1957 r.), pracownikiem naukowym Instytutu Filozofii i Socjologii PAN i marksistowskim religioznawcą. Już sam życiorys Kellera jako osoby życia publicznego jest interesujący – pokazuje, dokąd kapłana zaprowadził brak wierności zasadom moralnym Kościoła katolickiego oraz działalność w środowisku tzw. Księży-patriotów, czyli duchownych otwarcie kolaborujących z komunistyczną władzą. Do tej pory jednak w sferze publicznej nie wiedziano, że zmiany w życiu duchownego wynikały nie tyle z ewolucji jego poglądów (które z pewnością już od 1942 r. nie mieściły się w sferze nauczania Kościoła katolickiego), ile ze słabości obyczajowych połączonych ze współpracą z komunistycznym aparatem bezpieczeństwa, która rozpoczęła się w 1955 r. i trwała co najmniej do 1970 r.
Rafał Łatka, Patryk Pleskot "Józef Keller – ksiądz, profesor, donosiciel, apostata, marksistowski religioznawca. Przypadek tajnego współpracownika ps. Ostrożny / Adam Piotrowski" – wprowadzenie – fragment
Ściśle tajne
1957 lipiec 10, Lublin – Charakterystyka informatora ps. „Piotrowski” – ks. Józefa Kellera, ściśle tajne Lublin, dnia 10 VII 1957 r.
Charakterystyka inf[ormatora] ps. „Piotrowski” [...] Wspomniany wyżej do współpracy zwerbowany został na zasadzie lojalności dnia 15 XII 1955 r. przez prac[ownika] b. Wydziału VI WUdsBP w Lublinie por. Sierpień Marian[a] do spraw ewid[encyjno-]obserwac[yjnych] na profesurę księżowską z WSD i KUL oraz do głębszego rozeznania wrogich form i metod stosowanych przez kler na tych uczelniach[...] Zobowiązania nie pobrano, gdyż odmówił podpisania, uzasadniając jak wyżej oraz tym, że na zachowaniu konspiracji zależy mu nie mniej jak nam, bo ujawnienie naszych spotkań przekreśliłoby całkowicie jego autorytet i osobę w oczach hierarchii kościelnej, a moralnie zdaje sobie sprawę z doniosłości udzielania nam informacji. Podkreślił przy tym, że gotów jest udzielić nam informacji na podstawie obopólnego zaufania w sprawach o znaczeniu krajowym, w których konieczna jest pomoc dla dobra Polski. W ubiegłych latach brał aktywny udział w postępowym ruchu katolickim, a bezpośrednio w PAX-ie.[...] Do współpracy jest chętny, kontakt utrzymywany jest systematycznie. Konspiracji przestrzega i w związku z tym w obawie przed dekonspiracją spotkania odbywane są w Warszawie [...] Z dotychczasowej współpracy można stwierdzić, że coraz bardziej z nami się wiąże i pozyskujemy jego zaufanie, o czym świadczy fakt, że na ostatnim spotkaniu 1 VI [19]57 r. podał [informację] o istniejącej wrogiej zakonspirowanej działalności wśród studentów KUL ...[...]
st. ofic[er] oper[acyjny] Wydz[iału] III KW MO w Lublinie
Sierpień M[arian] por.b
Źródło: AIPN, 00168/209, t. 1, k. 99–101
„...celem edycji nie było epatowanie wyłaniającymi się z dokumentów plotkami, skandalami obyczajowymi czy tanią „pościelową” sensacją – publikacji donosów Kellera przyświecało ukazanie subiektywnej, cząstkowej i nawet wykrzywionej perspektywy pozbawionego skrupułów tajnego współpracownika, która stanowi ciekawą i pożyteczną badawczo glosę do historii nauk humanistycznych i społecznych w PRL.
Dostrzeżone przez TW „Ostrożny”/„Adam Piotrowski” zależnościi konteksty bardzo trudno wychwycić za pomocą źródeł tradycyjnych, a nawet literatury diarystycznej. Chociaż na dostarczane przez niego informacje należy spojrzeć z należną badaczom krytyką, dają one kolejny punkt widzenia, wzbogacający możliwości analizy historycznej. Informator doskonale bowiem zdawał sobie sprawę z politycznego kontekstu, w którym funkcjonował oraz w którym działali jego podwładni, „koledzy”, konkurenci i przełożeni. Lektura jego doniesień to zatem przypis do opowieści o życiu polityczno-społecznym epoki „małej stabilizacji” oraz funkcjonowania Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Polskiej Akademii Nauk (z perspektywy jego dawnego długoletniego pracownika). Pikanterii dodają takie wątki, jak specyficzne „recenzje” twórczości Zygmunta Baumana i Leszka Kołakowskiego czy donosy na ks./bp. Karola Wojtyłę i wielu innych ówczesnych lub przyszłych hierarchów kościelnych. Można założyć – choć nie udało się tego udowodnić za pomocą bezpośrednich dokumentów i adnotacji – że przynajmniej część materiałów sporządzanych przez Kellera trafiała nie tylko na biurka dyrektorów departamentów III i IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, lecz także – w przypadku najbardziej cennych informacji – do członków kierownictwa partyjno-państwowego PRL, w tym najpewniej do Urzędu do spraw Wyznań i Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR
Rafał Łatka, Patryk Pleskot "Józef Keller – ksiądz, profesor, donosiciel, apostata, marksistowski religioznawca. Przypadek tajnego współpracownika ps. Ostrożny / Adam Piotrowski" – wprowadzenie – fragment
