Inspiracją do powstania cyklu prac pokazanych na wystawie „Jurkovič – Kafka – Bajek. Spotkanie na krawędzi” będących artystyczną refleksją nad ludzką egzystencją, była zbrojna napaść Rosji na Ukrainę w 2022 roku, a także odkrycie przez artystę, w miesiącach poprzedzających agresję, niezwykłych nekropoli z okresu I wojny światowej na terenie Beskidu Niskiego, zaprojektowanych przez słowackiego architekta Dušana Jurkoviča. Przypominające o ofiarach najkrwawszych starć na terenie Galicji w 1914/1915 roku oryginalne, nawiązujące do budownictwa regionalnego nekropolie Jurkoviča krakowski artysta postanowił połączyć z przejmującymi zapiskami Franza Kafki z czasów jego chory.
„Rozmyślając o cmentarzach Jurkovica uświadomiłem sobie, że w tym samym czasie kiedy on projektował i budował (architekt osobiście nadzorował budowę) nekropolie, inny obywatel Cesarstwa Austro-Węgierskiego, Franz Kafka w odległym zakątku imperium, w małej miejscowości Zürau (obecnie zachodnie Czechy), zmagając się ze śmiertelną chorobą (gruźlica) pisał zbiór aforyzmów, które jego przyjaciel Max Brod zatytułował „Rozważania o grzechu, cierpieniu, nadziei i słusznej drodze”.W tych tekstach nie ma odwołania do choroby, ale czytając je mamy świadomość, że pisze je ktoś, kto faktycznie doświadcza takich stanów krytycznych a poza tym jest to genialna analiza kondycji człowieka jako takiego.
Aktualność tych mini tekstów jest niepodważalna i zapewne nigdy nie stracą one na swojej ponadczasowości. Uświadomienie sobie tych dwóch faktów: powstawania beskidzkich nekropoli i doświadczania sytuacji granicznej – śmiertelnej choroby przez Kafkę skłoniło mnie do tego, żeby połączyć te dwa światy, te dwa doświadczenia. Udałem się więc na te cmentarze, aby je zobaczyć, aby pochylić się nad losem ludzi, którzy tam spoczywają zabierając ze sobą specyficzne rekwizyty. To były m.in. części garderoby męskiej: płaszcze, marynarki, koszule z wyhaftowanymi na nich aforyzmami Franza Kafki.
Tam też „odprawiłem” z całym szacunkiem dla tych miejsc, takie swoiste misteria. Pochodną tego działania były serie zdjęć, które później poddane zostały przeze mnie specyficznej obróbce, która jest częsta w mojej twórczości, czyli destrukcji, niszczeniu, takim zabiegom (przy pomocy ziemi, wody i ognia) zacierania. Będące efektem tych działań artefakty, stały się motywem moich obiektów - lightboxów. To wystawa przedmiotów, które już same w sobie mają swoistą magię...
Wybrana przez artystę forma instalacji - lightboxów podkreśla także wieloznaczną i symboliczną rolę światła sprzyjającą refleksji nad nieustanną walką życia ze śmiercią, cierpieniem, przemijaniem, a także - jak podkreślają autorzy tekstu towarzyszącego ekspozycji „nad tym, jak historia i sztuka przenikają się w nieustannym poszukiwaniu prawdy o ludzkim istnieniu”.
Realizując swój projekt Zbigniew Bajek przypomina także o wydarzeniach łączących dwa skonfrontowane przez niego miejsca: Beskid Niski (cmentarze Jurkoviča) i Ústecký kraj (Zürau, miejsce, w którym leczył się Kafka), z których po drugiej wojnie światowej deportowano setki tysięcy ludzi (Akcja Wisła – wypędzenie czeskich Niemców), dewastując tkankę kulturową tych regionów.
„W każdym przypadku, kiedy stoimy wobec działa sztuki, które nie milczy, a mówi, gdzieś tam przeszłość się zaznacza [..] Ważne jest to wszystko, co każe się nam zastanawiać także nad przeszłością, bo na tym budujemy również przyszłość. Dla mnie bardzo ważne jest to, aby ostrzegać, zwracać uwagę na pewne rzeczy niebezpieczne jak również to, żeby w związku z tym projektować świat, który będzie wolny od tego rodzaju obciążeń”.
Dopełnieniem ekspozycji „Jurkovič – Kafka – Bajek. Spotkanie na krawędzi” są haftowane tkaniny stworzone przez prof. Z. Bajka z cyklu „Zadrapania” (2015), które potęgują uczucie niepewności i osamotnienia, oraz projekcja wideo ze ścieżką dźwiękową autorstwa Jacka Niepołomskiego.
Ekspozycja jest realizowana w ramach Open Eyes Art Festival 2024, wpisana jest także w projekt artysty „Kafka 2024”. „Jurkovič – Kafka – Bajek. Spotkanie na krawędzi” – Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, Rynek Główny 25 30 września – 27 października 2024
Zbigniew Bajek — absolwent Wydziału Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w pracowni prof. Zbigniewa Grzybowskiego, w której dyplom z wyróżnieniem uzyskał w 1984 roku. W 2009 roku został profesorem. Od 1983 roku jest zatrudniony na Wydziale Malarstwa macierzystej uczelni, w której prowadzi Pierwszą Pracownię Interdyscyplinarną. Realizuje liczne przedsięwzięcia artystyczne, angażując w nie artystów, doktorantów i studentów. Uprawia malarstwo, rysunek, fotografię i grafikę. Jest autorem instalacji i projektów o charakterze parateatralnym, w tym scenografii. Zorganizował ponad 70 wystaw indywidualnych i uczestniczył w przeszło 400 wystawach zbiorowych, odbywających się w kraju i za granicą.