Powstańcy z powiatu gliwickiego. 1921 rok . Fot.AIPN Katowice
W chwili zawarcia rozejmu w Compiègne (11 listopada 1918) Niemcy znalazły się bardzo trudnej sytuacji jako państwo pokonane, do tego podminowane silnymi konfliktami socjalnymi. Rodząca się Polska, jakkolwiek mająca długą listę nierozwiązanych problemów, znajdowała się wszelako po stronie państw zwycięskich – miała szczególnie poparcie Francji, zainteresowanej niedopuszczeniem do odrodzenia się potęgi Niemiec.
Terytorium Górnego Śląska było przedmiotem sporu pomiędzy Polską a Niemcami, a Konferencja w Wersalu zdecydowała w czerwcu 1919 o przeprowadzeniu na tym terytorium referendum (nazwanego plebiscytem) na temat przynależności państwowej - do Polski lub do Niemiec.
Pro-polsko nastawieni Ślązacy nie byli zadowoleni z decyzji o przeprowadzeniu plebiscytu, obawiając się ekonomicznej, organizacyjnej i propagandowej przewagi Niemiec, nieadekwatnej do rzeczywistych proporcji ilościowych obu identyfikacji narodowych. To oraz niemieckie represje (m. in. masakra w kopalni Mysłowice 15 sierpnia 1919) doprowadziło do decyzji o powstaniu. Wybuchło ono z 16 na 17 sierpnia 1919 i zostało stłumione po kilku dniach, ale uruchomiło mechanizm odzyskiwania polskiej świadomości narodowej na Górnym Śląsku.
Ochotnicy z Polski udają się na I powstanie (1919) . Fot. AIPN Katowice
Na początku 1920 r. rozpoczęła działalność Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, której zadaniem był nadzór nad przygotowaniem i przebiegiem plebiscytu. 17 sierpnia w trakcie demonstracji niemieckiej przed siedzibą Międzysojuszniczej Komisji, żołnierze francuscy otworzyli ogień do demonstrantów (padli zabici i ranni), a następnie doszło do linczu na polskim lekarzu, Andrzeju Mielęckim, niosącym pomoc rannym. To było bezpośrednim impulsem do wybuchu drugiego powstania (z 20 na 21 sierpnia 1920. Tym razem walki również trwały krótko, ale były zwycięskie: z terenu plebiscytowego wycofano niemiecką policję, a Polacy objęli niektóre urzędy w administracji.
Plebiscyt odbył się 20 marca 1921 roku i był przegrany: ok. 40 proc. głosujących opowiedziało się za Polską, ok. 60 proc. za Niemcami. Na wyniku zaważyło m.in., dopuszczenie do głosowania ludzi, którzy urodzili się na Górnym Śląsku, ale potem z niego wyjechali – w większości do Niemiec. Polacy, rozgoryczeni przebiegiem i wynikiem plebiscytu, wszczęli trzecie powstanie, przy poważnej, choć skrywanej pomocy ze strony Polski. Trwało ono najdłużej (od 2/3 maja do 5 lipca 1921) i przyniosło największe sukcesy: przede wszystkim wskutek powstania ostatecznie przyznano Polsce większy obszar niż po plebiscycie, oraz większą część śląskich kopalń i hut.
W III Powstaniu Śląskim walczyło ok. 60 tys. bojowników – w tym ok. 5 tys. ochotników z innych terenów Polski, wśród nich niebagatelny odsetek stanowili ochotnicy z b. Galicji.
(rg/ipn)
