Niemiecka okupacja – prawda i mity

Stereotypowe wyobrażenia na temat okupacji niemieckiej ziem polskich w latach 1939-1945, pomimo coraz większej liczby publikacji naukowych i popularnych, wciąż w wielu aspektach znacząco odbiegają od ówczesnych realiów.

Jednym z uproszczeń jest przekonanie, że Niemcy postępowali w taki sam sposób na całym zajętym we wrześniu 1939 r. obszarze. Tymczasem istniały głębokie różnice w traktowaniu poszczególnych regionów przedwojennej Polski i wynikające z tego zasadnicze odmienności w statusie okupowanej ludności i warunkach jej egzystencji. Inaczej okupacja wyglądała na ziemiach bezpośrednio wcielonych do III Rzeszy (a w ich ramach inaczej na Śląsku, Pomorzu, w Wielkopolsce) i w Generalnym Gubernatorstwie. Różnice wynikały z odmiennego statusu tych obszarów w niemieckiej polityce. Ziemie zaanektowane miały być szybko zdepolonizowane i „odżydzone” i stać się od razu terenem niemieckiego osadnictwa. W GG, traktowanym jako tymczasowe siedlisko Polaków, rozwiązania prawne i warunki bytowania były korzystniejsze dla ludności podbitej, choćby z tego powodu, że okupant, potrzebował siły roboczej i spokoju na zapleczu.

W ramach tego podstawowego podziału istniały lokalne odmienności. Na terenie GG zasadnicze cele polityki okupanta były wspólne dla całego obszaru, a różnice wynikały z lokalnych uwarunkowań, niejednokrotnie miały nieformalny charakter. Natomiast na ziemiach wcielonych codzienne funkcjonowanie miejscowej ludności było pochodną polityki narodowościowej prowadzonej przez poszczególnych namiestników. W Kraju Warty, który namiestnik Artur Greiser chciał uczynić wzorcowym krajem niemieckim, realizowana była polityka wysiedleń miejscowej ludności. Pozostałych objęto surowymi restrykcjami i eksploatowano jako siłę roboczą. Na Śląsku Niemcy przyjęli założenie, że możliwe jest zniemczenie miejscowej ludności, wyodrębnionej jako Górnoślązacy. Pomorze już w pierwszych tygodniach wojny doświadczyło zmasowanego terroru, a eksterminacji polskich sąsiadów istotną rolę odegrali obywatele polscy niemieckiego pochodzenia (zbrodnia pomorska).

Ten podział generował istotne zróżnicowanie warunków życia Polaków zamieszkujących poszczególne obszary. Różnice dotyczyły m.in. możliwości używania języka polskiego, kwestii własnościowych, możliwości przemieszczania się, uczestnictwa w kulturze, sprawowania kultu religijnego. Co ważne, inne były uwarunkowania dotyczące wpisu na Volkslistę i wynikające z tego konsekwencje np. masowy pobór mężczyzn do Wehrmachtu na Śląsku. Z wielu powyższych uwarunkowań wynikały również mniejsze lub większe możliwości pracy konspiracyjnej.

Na pamięć o wojnie cieniem położyła się propaganda komunistyczna budująca i ujednolicająca obraz okupacji np. poprzez pomijanie jednych jej aspektów i nadmierne eksponowanie innych. Ówczesna działalność komemoracyjna uniwersalizowała ofiary niemieckiego ludobójstwa (określano je w sposób bezosobowy, umieszczano w kontekście „walki z zachodnim imperializmem”). Stereotypizacji i mitologizacji poddano losy całych zbiorowości oraz wzory indywidualnych postaw. Zarówno wojenni bohaterowie, jak i ofiary musiały mieć odpowiednią narodowość i przynależność polityczną. Liczba ofiar stała się przedmiotem manipulacji.

Osobną kwestią jest tabuizowanie wielu wątków okupacyjnej rzeczywistości np. gwałty i urodzone w ich wyniku dzieci, które dopiero w ostatnich latach znalazły się w zainteresowaniu historyków i opinii publicznej.

Anna Czocher, Joanna Lubecka