Gdzie zniknął dawny karnawał? "Tradycje Europy stały się festiwalami organizowanymi dla turystów"

Dziś w Polsce po dawnej świetności karnawałowych tradycji pozostał przede wszystkim tłusty czwartek, podczas gdy w innych częściach świata, jak Brazylia czy Wenecja, święto to wciąż jest wielkim widowiskiem. Dlaczego charakter karnawału uległ zmianie? Jak kultura karnawałowa wpłynęła na społeczne i ekonomiczne struktury Europy? Gościem Sylwii Paszkowskiej w audycji "Przed hejnałem" był profesor Tomasz Majkowski, groznawca, badacz kultury i literatury popularnej z Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Karnawał w Europie – tradycja czy turystyczna atrakcja?

We współczesnej Europie wiele dawnych tradycji przekształciło się w festiwale organizowane głównie dla turystów. Najbardziej znanym przykładem jest wenecki karnawał, który, choć sięga XI wieku, w swojej obecnej formie został ukształtowany w czasach napoleońskich. Jego współczesny kształt wywodzi się z autoprezentacji Wenecji przed Napoleonem oraz wpływu francuskich żołnierzy stacjonujących w mieście.

Mimo że dla wielu turystów karnawał wenecki to przede wszystkim widowisko z pięknymi maskami i kostiumami, rodowici Wenecjanie wciąż rozróżniają między autentycznymi, tradycyjnymi elementami tego święta a nowoczesnymi, spektakularnymi atrakcjami stworzonymi z myślą o międzynarodowej publiczności.

Wenecjanie rygorystycznie rozróżniają dopuszczalne kostiumy. Mamy wśród nich te, które stanowią część tradycyjnego weneckiego karnawału i te, które są efektowne, ale nie mieszczą się w tradycji i przeznaczone są głównie do fotografowania – mówi prof. Tomasz Majkowski.

Duchy Wenecji i symbolika masek

Początkowo wenecki karnawał był ściśle związany z kultem zmarłych. Wierzono, że w tym okresie otwierają się bramy zaświatów i do miasta powracają duchy dawnych mieszkańców.

Karnawał jest momentem, w którym otwierają się bramy zaświatów i do Wenecji przybywają jej umarli obywatele. Osłanianie ciała jest sposobem sygnalizowania obecność ducha, obecność zmarłego. Dlatego właśnie te najbardziej tradycyjne weneckie maski, czyli larva, są po prostu całkowicie białymi obliczami. Wenecja w XI wieku jest już republiką. To jest ostatnie takie miejsce w Europie, w którym praktykuje się obyczaje republikańskie, pamiętające jeszcze starożytny Rzym – mówi prof. Tomasz Majkowski.

W miarę upływu czasu karnawał zaczął nabierać bardziej rozrywkowego i satyrycznego charakteru. Bogaci Wenecjanie zaczęli wyśmiewać przyjezdnych prowincjuszy, naśladując ich ubiór i maniery. Pojawiły się postacie inspirowane kulturą innych regionów, jak pulcinella – charakterystyczny bohater z południowych Włoch, ubrany na biało, o pełnej sylwetce i groteskowym wyglądzie.

Aspekt satyryczny obejmował także kwestie związane z płcią. W karnawale powszechne stały się przebieranki, zwłaszcza mężczyzn zakładających kobiece stroje, co było uznawane za jeden z najbardziej komicznych elementów zabawy.

Na przestrzeni wieków Wenecja była wielokrotnie nawiedzana przez zarazy. Wpłynęło to także na symbolikę karnawałowych przebrań. Pojawiła się charakterystyczna maska z długim, zakrzywionym dziobem, kojarzona z lekarzami zarazy, która stała się ikoną nie tylko weneckiego karnawału, ale i całej europejskiej kultury.

Czy Wenecja jest kolebką karnawału?

Choć często można spotkać się z twierdzeniem, że to Wenecja dała początek karnawałowi, profesor Majkowski podkreśla, że nie ma na to jednoznacznych dowodów. Istnieją trzy główne teorie dotyczące jego pochodzenia:

1. Karnawał pochodzi z Wenecji – karnawał miał się narodzić jako święto łączące żywych i zmarłych, celebrowane w ramach tradycji republikańskich Wenecji
2. Karnawał wywodzi się z rzymskich Saturnaliów – francuska szkoła antropologiczna sugeruje, że karnawał wywodzi się ze starożytnych Saturnaliów, czyli święta płodności, mającego na celu pobudzenie przyrody
3. Karnawał jako celebracja miejskiej wspólnoty chrześcijańskiej – teoria niemiecka mówi o tym, że karnawał miał powstać jako chrześcijańska celebracja średniowiecznych wspólnot miejskich, co oznaczałoby, że Wenecja i jej tradycje karnawałowe rozwijały się równolegle do innych europejskich miast

Pochodzenie samej nazwy "karnawał" budzi równie wiele dyskusji, co jego historia.

Istnieją dwie podstawowe hipotezy odnośnie etymologi słowa karnawał. Jedna wiąże nazwę z wprowadzaniem postów w klasztorach, a w związku z tym świętem rozdawnictwa nadmiaru mięsa biednym ludziom. Druga hipoteza wiąże się z najważniejszym obrzędem, czyli przejazdem platform karnawałowych przez średniowieczne miasto. Platforma karnawałowa to jest okręt na kołach, po łacinie carus navalis, i to jest najbardziej prawdopodobne pochodzenie nazwy karnawał – mówi prof. Tomasz Majkowski.

Statek głupców i średniowieczne korzenie karnawału

Jednym z najstarszych i najbardziej charakterystycznych elementów średniowiecznego karnawału były tzw. okręty na kołach, znane również jako statek głupców. Ten symboliczny element pojawiał się w wielu miastach Europy, a jego obecność w dzisiejszych paradach karnawałowych – od Brazylii po Europę – jest echem dawnych tradycji.

W średniowiecznym karnawale te ruchome platformy, pełne przebranych postaci, miały na celu odwrócenie norm społecznych i kwestionowanie porządku świata. Statek na lądzie to absurd – podobnie jak fakt, że sterują nim „głupcy” ubrani odwrotnie: spodnie zamiast koszul, koszule zamiast spodni. To zabawa formą, która miała na celu podkreślenie karnawałowej zasady odwróconego świata – czasowego zawieszenia codziennych reguł i społecznych hierarchii.

Jednocześnie przygotowanie takich platform było demonstracją sprawności cechowej. Gildie rzemieślnicze w miastach prześcigały się w tworzeniu spektakularnych platform, a inne grupy zawodowe wprowadzały swoje unikalne tradycje – np. rzeźnicy i masarze, którzy przygotowywali gigantyczne kiełbasy, noszone przez czeladników podczas pochodu i później wspólnie zjadane.

Karnawał w Polsce

Karnawał w Polsce pojawił się stosunkowo późno – pierwsze wzmianki o nim pochodzą z XVI wieku. Nie wiadomo dokładnie skąd dotarła do nas ta tradycja – prawdopodobnie z Niemiec, choć często zakłada się wpływy włoskie. Co jednak interesujące, polski karnawał początkowo rozwijał się poza miastami, co było dość nietypowe dla tej tradycji.

Pierwsze ślady karnawału w Polsce pojawiają się w literaturze XVI-wiecznej. To jest też moment, w którym karnawały w zachodnich miastach zaczynają już wchodzić w fazę schyłkową i tracą swój autentycznie integracyjny charakter. Zamieniają się powoli w widowiska – mówi prof. Tomasz Majkowski.

Podczas gdy na Zachodzie karnawał miał ścisły związek z Wielkim Postem i ekonomią (np. koniecznością spożycia zapasów mięsa przed Wielkim Postem), w Polsce jego rozwój był bardziej powiązany z ludowymi zwyczajami. Karnawał płynnie łączył się z obchodami dni Bożego Narodzenia, kolędnikami i przebierańcami, a jego kulminacją była Epifania (Święto Trzech Króli).

Najbardziej charakterystyczną formą polskiego karnawału stał się kulig, czyli konna wyprawa od dworku do dworku. Była to nie tylko zabawa, ale także forma integracji szlacheckiej społeczności.

Najważniejszym sposobem na obchodzenie karnawału w szlacheckim dworku był kulig, którego oczywiście nie można przeprowadzić w kwietniu, po błocie, natomiast znakomicie udaje się pod koniec stycznia i na początku lutego. Podstawowy sposób świętowania był taki, że się po okolicy jeździło saniami. Całe towarzystwo zatrzymywało się w danym miejscu, zjadano wszystko, co tam było, porywano gospodarza i jechano w następne miejsce. Recytowano śmieszną poezję, śpiewano piosenki, tańczono do białego rana. To jest eksces charakterystyczny dla kultury szlacheckiej – mówi prof. Tomasz Majkowski.

Bal – symbol końca karnawału

Na przełomie XV i XVI wieku w miastach Europy doszło do wyraźnego podziału uczestników karnawału. Instytucje cechowe, które coraz bardziej bogaciły się i zyskiwały na znaczeniu, zaczęły oddzielać majstrów od czeladników. Podczas gdy czeladnicy mogli bawić się na ulicach i miejskich placach, majstrowie i ich rodziny organizowali prywatne uczty wewnątrz domów cechowych. To właśnie te zamknięte spotkania stały się jednym z pierwowzorów bali karnawałowych, które z czasem zaczęły być domeną wyłącznie wyższych warstw społecznych.

Z biegiem lat tradycja ta zaczęła być praktykowana również w środowiskach szlacheckich. Arystokracja, ceniąca wystawność i elegancję, zaczęła organizować bale w przestronnych salach pałacowych, gdzie uczestnictwo było możliwe jedynie na zaproszenie. W przeciwieństwie do dawnych karnawałów, gdzie anonimowość i zabawa były kluczowe, w późniejszych maskaradach przebranie służyło raczej do podkreślenia własnego statusu niż do ukrycia tożsamości.

Jednym z największych miłośników maskarad był Henryk VIII, który swoją fascynacją balami znacząco wpłynął na rozwój tej kultury w Europie. W tym samym czasie bale zaczęły odgrywać coraz większą rolę w życiu arystokracji – nie tylko jako forma rozrywki, ale również jako przestrzeń nawiązywania znajomości i aranżowania małżeństw.

W XVIII wieku nastąpiło kolejne przekształcenie karnawałowej kultury. Coraz częściej organizowano bale miejskie, w których uczestniczyła zarówno szlachta, jak i bogate mieszczaństwo. Dla wielu zamożnych rodzin z klasy średniej był to sposób na nawiązanie relacji z arystokracją i znalezienie odpowiedniego partnera dla swoich córek. Podobnie jak w późniejszej tradycji balów debiutantek, karnawałowe bale stały się przestrzenią negocjacji społecznych, w których łączono tytuły szlacheckie z mieszczańskim kapitałem.

Niektórzy historycy uważają, że bal symbolizuje śmierć karnawału, ponieważ odcina go od jego pierwotnego, egalitarnego charakteru. Na tym etapie karnawał zaczyna tracić swoją integracyjną rolę i staje się wydarzeniem elitarnym, dostępnym głównie dla wyższych warstw społecznych. To przejście od ludowej, wspólnotowej zabawy do formalnych, ekskluzywnych bali jest jednym z kluczowych momentów w ewolucji karnawału, który wpłynął na jego dzisiejsze postrzeganie.

(Cała rozmowa do posłuchania)