Dwa światy na wystawach Żydowskiego Muzeum Galicja

MAJ ‘81

Chris Schwarz

Chris Schwarz był brytyjskim fotografem, założycielem i pierwszym dyrektorem Żydowskiego Muzeum Galicja. Od początku lat 90. fotografował w Polsce ślady żydowskiego dziedzictwa, przejawy zainteresowania żydowską kulturą i oznaki odradzającego się kilka dekad po Zagładzie żydowskiego życia. Wykonane przez niego wtedy zdjęcia stanowią rdzeń stałej wystawy muzeum.

Fotoreportaż Chrisa Schwarza z Polski 1981 roku to nie tylko zapis egzotycznej dla Anglika codzienności jednego z państw bloku wschodniego. Jego zdjęcia, wpisujące się w nurt zaangażowanej społecznie brytyjskiej fotografii dokumentalnej lat 70. i 80., oprócz realizmu cechuje również empatyczne spojrzenie uważnego obserwatora.

Wystawa to fotograficzny zapis podróży, która odbyła się w szczególnym czasie, w okresie krótkotrwałego i względnego złagodzenia komunistycznych represji wobec społeczeństwa pomiędzy sierpniem 1980 a grudniem 1981. Siedem miesięcy po powrocie Chrisa do Londynu, w Polsce wprowadzono stan wojenny. Na tych samych ulicach, po których kilka miesięcy wcześniej chodził z aparatem, pojawiły się czołgi. Zmiana sytuacji politycznej w Polsce i opóźnienia angielskiego wydawcy sprawiły, że materiał nigdy nie został opublikowany. 

Chris Schwarz zmarł w wyniku ciężkiej choroby w 2007 roku. W archiwach, które po sobie pozostawił, znajdują się 24 naświetlone przez niego w Polsce, w maju 1981 roku, czarno-białe negatywy oraz kilkanaście klatek kolorowego slajdu Ektachrome. Po powrocie do Londynu Chris wykonał również niewielką ilość srebrowych odbitek tych fotografii, podpisanych na odwrocie: „Polska. Maj ‘81”. Wystawa, otwarta została  w 20. rocznicę założenia Żydowskiego Muzeum Galicja, została przygotowana na podstawie tej kolekcji.

Trzeba zostawić coś światu. Poza kartami dziennika Reni Spiegel

Dziennik Reni Spiegel (1924-1942), pisany w Przemyślu od stycznia 1939 do lipca 1942 roku, jest bez wątpienia cennym źródłem historycznym, ważnym dziełem literatury dokumentu osobistego polskich Żydów, niezwykłym zapisem ostatnich lat życia tej młodej, utalentowanej, ambitnej kobiety, zamordowanej przez niemieckich nazistów w lipcu 1942 roku.

Aby przybliżyć dziennik Reni odbiorcom w Polsce i zagranicą, Żydowskie Muzeum Galicja we współpracy z Fundacją Edukacji i Sztuki, dzięki wsparciu Konsulatu Generalnego USA w Krakowie, zrealizowało w 2023 roku projekt polegający na stworzeniu serii krótkich filmów oraz towarzyszącego im programu edukacyjnego. Najpierw powstało osiem kilkuminutowych odcinków łączących animacje i grę aktorską, w reżyserii Miłosza Kozioła i Tomasza Głodka. Każdy odcinek zawiera również fragmenty wywiadu przeprowadzonego w maju 2023 w USA z ocalałą siostrą Reni – Elizabeth Bellak. Kolejnym etapem była produkcja dwudziestominutowego filmu, w którym opowiedziana została – w metaforyczny sposób – cała historia Reni.

Kontynuacją i rozszerzeniem projektu filmowego jest wystawa „Trzeba zostawić coś światu. Poza kartami dziennika Reni Spiegel”. Film stanowi jej integralną część. O ile film skoncentrowany jest na postaci Reni i to przede wszystkim jej twórcy oddają głos, o tyle wystawa zawiera informacje kontekstowe, cytaty i archiwalne fotografie, poprzez które opowiadamy również o losach najbliższych Reni oraz samego dziennika.

„Teraz trzeba jeszcze żyć, trzeba się starać, próbować, trzeba zostawić coś światu.” – to słowa Reni Spiegel, zapisane w jej dzienniku. I to one stały się tytułem i myślą przewodnią nowej wystawy czasowej w Żydowskim Muzeum Galicja. Renia zostawiła światu bardzo wiele: osobistą opowieść o miłości, przywiązaniu, empatii, szacunku, ogólnoludzkich wartościach oraz ważne przesłanie o zagrożeniach dla tych wartości: o nienawiści, wykluczeniu, prześladowaniach.

Projekt „Dziennik Reni Spiegel – wirtualna opowieść i edukacja na rzecz praw człowieka” jest realizowany we współpracy i dzięki wsparciu finansowemu Konsulatu Generalnego USA w Krakowie.