Trzydzieści lat środkowoeuropejskiej historii opowiedziane poprzez losy czworga przyjaciół. Trzech chłopców podkochuje się w jednej dziewczynie, Słowaczce Marii. Ci chłopcy to Gabriel, Jan i Peter. Żyd, Czech i Węgier. Mieszkają w Levicach, niewielkim słowackim miasteczku, są sąsiadami, kolegami ze szkoły, przyjaciółmi. Jesienią 1938 roku na miejskim basenie zakładają się o Marię i rywalizują o nią w pływackim wyścigu. Ten zakład i wyścig będzie wracał przez całe młodzieńcze a potem dorosłe życie. Ich drogi będą się wielokrotnie rozchodzić, będą się gubić w wojennych dramatach i powojennych rozterkach. Ale co jakiś czas będą wszyscy trzej zadawać sobie pytanie, na którego z nich czeka Maria i który z nich na jej miłość zasługuje.
Mieszanina języków, religijny galimatias, kulturalny i obyczajowy tygiel, taka jest Europa Środkowa w 1938 roku, kiedy zaczyna się opowieść. Głowni bohaterowie zmieniają imiona, nazwiska, wyznania i miejsca, ale zawsze są wierni łączącej ich przyjaźni. A piękna Maria cały czas jest obecna w ich życiu.
Urzeka też język powieści, zwłaszcza w pierwszej części, kiedy kilkunastoletni chłopcy intuicyjnie porozumiewają się mieszaniną kilku języków, a czytelnik musi sięgać do przypisów, żeby zrozumieć rozmowy bohaterów.. Potem w ich życiorysach pojawi się jeszcze i niemiecki i rosyjski, a poszukiwanie tożsamości u żadnego z nich nie jest łatwe i bezproblemowe.
Znakomita opowieść, niezwykła lekcja historii, wielka polityka, która determinuje życie młodych ludzi. Dramatyczne, często tragiczne losy mieszkańców tego kawałka Europy, równocześnie duża dawka ironii, groteski, absurdu, niebanalnego humoru. Pojawiają się też postaci autentyczne: Jozef Tiso, Klement Gottwald czy Iwan Koniew.
Najlepsza słowacka książka ostatnich lat, uhonorowana Europejską Nagrodą Literacką 2009 r. oraz Nagrodą Czytelników dziennika „SME”.
Pavol Rankov (ur. 1964) to jeden z najciekawszych współczesnych słowackich pisarzy. Na co dzień pracuje jako wykładowca na Uniwersytecie Komeńskiego w Bratysławie. Jego twórczość tłumaczona była m.in. na język angielski, niemiecki, czeski, węgierski, polski, rumuński, szwedzki, japoński, hindi i arabski.

Barbara Gawryluk

Pavol Rankov. „Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)" .Przekład Tomasz Grabiński .Słowackie Klimaty