Likwidacja drukarni Wydawnictwa Myśli Nieinternowanej. Zdjęcie operacyjne SB . Fot /AIPN
Rozwijający się na dużą skalę od drugiej połowy lat 70. XX wieku niezależny ruch wydawniczy czerpał z doświadczeń konspiracji wojennej i powojennej. Komuniści od momentu przejęcia władzy w Polsce starali się kontrolować publiczne wypowiedzi, w tym również drukowane.19 stycznia 1945 roku powołano Centralne Biuro Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, które na mocy dekretu KRN z 5 lipca 1946 roku przemianowano na Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Poza państwowym monopolem funkcjonowały jedynie wydawnictwa grup katolickich m in. Instytut Wydawniczy PAX czy Społeczny Instytut Wydawniczy Znak. Niemniej i one podlegały cenzurze. Antypaństwowe ulotki pojawiały się w latach 1956 -57 i w 1968 roku. Przełomem stały się wydarzenia z czerwca 1976 roku, strajki m in. w Radomiu, Ursusie, Płocu i powstanie Komitetu Obrony Robotnikow, a potem KSS KOR i Ruchu Obrony Praw Czlowieka i Obywatela. Drugi obieg nabrał rozmachu. W Krakowie szczególne znaczenie w tym czasie miało powstanie Studenckiego Komitetu Solidarności (1977), ktory zainicjował w mieście nezależną działalność wydawniczą. Największy rozwój niezależnego ruchu wydawniczego nastąpił po powstaniu NSZZ Solidarność.
wydawnictwo KOS zostało zalożone przez Studencki Komitet Solidarności (1978)
W latach 1976 - 1989 właściwie każda organizacja opozycyjna miala swoje pismo, a niekiedy nawet kilka. W Krakowie w tych latach w ramach drugiego obiegu wydawniczego dzialalność prowadziły 124 oficyny. Najwięcej książek wydała Oficyna literacka, wydawncitwa : Libertas , Rota, KOS (Krakowska Oficyna Studentów), Wydawnictwo Myśli Nieiterneowanej, które prowadzilo także dzialaność na polu niezależnej edukacji i kultur a także wyprodukowała własną maszynę offsetową. Dzięki drugiemu obiegowi do rąk czytelników trafiały książki autorów objętych zakazem cenzury. Najczęściej wydawano: S.Barańczaka, W.Gombrowicza, Cz.Miłosza, M.Hłaskę, L. Kolakowskiego, A.Michnika, S.Mackiewicza, G.Orwella i A.Sołżenicyna. W tym czasie w Krakowie, wedlug badań Biblioteki Narodowej, wydano 843 druki zwarte.
Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku zapoczątkowało nowy etap w historii niezależnej prasy w PRL. Działaność wydawicza, która w ciągu szesnastu miesięcy Solidarności rozwijała się raczej swobodnie, zostala radykalnie ograniczona. Przełomowym momentem dla drugiego obiegu w PRL było zakończenie strajków zorganizowanych wiosną i latem 1988 roku i zawarcie porozumienia w sprawie negocjacji władz z opozycją, co doprowadziło do rozmów przy okragłym stole.
Niezalezna dzialaność wydawnicza w latach 1976 - 1990 stanowiła przejaw oporu społecznego, dlatego traktowana była przez władze komunistyczne jako forma dzialaności opozycyjnej i jako taka objęta była działaniami operacyjnymi Służby Bezpieczenstwa. Rozpracowaniem niezależnego ruchu wydawniczego zajmował się na szczeblu centralnym Departament III MSW, zaś w terenie jego odpowiedniki. Likwidacja drgiego obiegu prowadzona była także dzięki inwigilowaniu i infiltrowaniu tworzącego go środowiska. Ulokowanie agentury w najważniejszych oficynach wydawniczych mialo doprowadzić nie tyle do ich likwidacji, co do kontrolowania i sterowania podziemiem wydawnicznym.
Dokumentacja z likwidacji nielegalnej drukarni przy ul.Sielskiej. Zdjęcie operacyjne SB. Fot.AIPN
Niezależny obieg wydawniczy, który funkcjonował w Polsce w latach 1976-1990 był zjawiskiem wyjątkowym i odegrał istotną rolę w historii. W jego tworzenie zaangażowani byli przedstawiciele różnych grup społecznych i pokoleń. W drugim obiegu publikowali niemal wszyscy najwybitniejsi polscy literaci, publicysci, historycy, filozofowie, socjologowie i naukowcy. Skala i oddziaływanie drugiego obiegu sprawiły, że określa się go mianem fenomenu. W żadnym innym kraju bloku wschodniego nie miał on porównywalnego zakresu...
( cyt. za : Cecylia Kuta "Niecenzurowane. Z dziejów drugiego obiegu wydawniczego w Krakowie w latach 1976 - 1990 " ; IPN, Krakow 2019 )
CK(IPN)/jd
