„Ziemia dla tych, co na niej pracują" – O reformie rolnej w II RP

W 1914 r. skończyła się „piękna epoka” w Europie. Również na ziemiach polskich z popiołów I wojny światowej odrodziła się Rzeczpospolita Polska, dając nadzieję na lepsze jutro nie tylko dla elit, ale również pozostałym grupom społecznym. Jedną z trudności, przed którymi stanęli rządzący, było unowocześnienie polskiego rolnictwa, które po przetoczeniu się frontów dwóch wojen było doszczętnie zrujnowane. Pogłowie bydła, koni i trzody chlewnej zmalało o ok. 5 mln. sztuk. Zniszczono wiele budynków mieszkalnych i gospodarskich, wyrąbano ponad 2,5 mln hektarów lasów. Jeśli do tego dodamy grypę, zwaną „hiszpanką”, która dotknęła Europę w latach 1918-1920, dostrzeżemy ogrom biedy, który dotknął także mieszkańców wsi.
Według obliczeń statystycznych 74% społeczeństwa polskiego w granicach II Rzeczypospolitej na początku jej istnienia mieszkało na terenie wsi. Jak obliczają historycy, 63% utrzymywało się z pracy na roli. Większość polskiego społeczeństwa była związana w tym czasie z wsią. W związku z dużą dysproporcją stanu posiadania ok. 0,25 % z całości społeczeństwa posiadało większość ziemi, czyli ok. 4  622 tys. ha ziemi, które tworzyły wielkie majątki ziemskie, czyli gospodarstwa liczące co najmniej 50 ha. ziemi. Tak wyglądał krajobraz społeczny polskiej wsi u progu II Rzeczpospolitej. W efekcie od początku istnienia wolnej Polski jednym z najważniejszych zadań stojących przed politykami było przeprowadzenie zmian w strukturze posiadania ziemi na wsi. Już w latach 1919-1920 podjęto pierwszą próbę, jednak jak wykazali prawnicy, niekonstytucyjną. Dlatego po negocjacjach politycznych na linii PSL – Chrześcijański Związek Jedności Narodowej w latach 1923-1925, rząd Władysława Grabskiego przedstawił projekt ustawy o wykonaniu reformy rolnej, która została przyjęta przez Sejm 28 grudnia 1925 r.

Żniwa w Kalinie  Wielkiej. Lata 30. XX wieku. Fot AIPN

Ustawa ta stała się podstawą regularnej i planowanej akcji parcelacyjnej na terenie państwa polskiego. Celem tych działań była zmiana struktury własnościowej na polskiej wsi, a także utworzenie nowoczesnych gospodarstw chłopskich. Według inicjatorów reformy, parcelacja prowadzona na podstawie tych aktów prawnych miała doprowadzić do wzrostu konkurencji na rynku rolnym, a także do podniesienia poziomu produkcji rolnej mniejszych gospodarstw. W związku z tym na terenach centralnej Polski stopniowemu podziałowi podlegały wszystkie majątki ziemskie przekraczające ustalony, w ramach ustawy, limit 180 ha powierzchni ogólnej w centrum kraju, 300 ha na terenach województw wschodnich (tzw. Kresy Wschodnie) i zachodnich (Wielkopolska, Pomorze i Śląsk) oraz 60 ha w bezpośredniej bliskości aglomeracji miejskich. W wyniku negocjacji przedstawicieli Związku Ziemian z nową (po tzw. Przewrocie Majowym) władzą wyznaczono roczny kontyngent ziemi do parcelacji. Ustalono, że rocznie obejmie ona 200 tys. hektarów. Proces reformy rolnej miał być długotrwałą ewolucją struktury własnościową z tendencją do tworzenia średnich gospodarstw chłopskich, liczących powyżej 10 ha.  
Dodatkowo w wyniku ustawy zniesiono serwituty, dążono do komasacji, czy też melioracji. Takie kompleksowe działania miały zmienić oblicze polskiej wsi i doprowadzić do wzrostu konkurencyjności gospodarstw chłopskich wobec majątków ziemskich. Proces ten został przerwany wybuchem II wojny światowej. A planowane przez Polski Rząd w Londynie nowe zmiany nigdy nie weszły w życie. Józef Stalin zrealizował własny projekt – wykorzenienia ziemiaństwa z krajobrazu społecznego polskiego wsi. Pozostały zniszczone resztówki, dzikie parki, zarosłe stawy i jeszcze większe rozdrobnienie wsi, niż przed wybuchem wojny.

MCh /IPN

Audycja "Pamięć Niepodległości" realizowana jest w ramach projektu objętego Patronatem Narodowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy w Stulecie Odzyskania Niepodległości